روابط دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در چند ماه اخیر شاهد
تکاپوهای زیادی بوده است. تکاپوهایی که با برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری ایران و
انتخاب دکتر حسن روحانی به ریاست جمهوری و استقبال کشورهای منطقه از جمله جمهوری
آذربایجان از اعلام تمایل جمهوری اسلامی ایران به ارتقای روابط با همسایگان و گسترش
همکاری‌های منطقه‌ای، وارد مرحله نوینی شده است. سفر دکتر سعید جلیلی دبیر پیشین
شورای عالی امنیت ملی کشورمان به باکو در اسفندماه ۱۳۹۱ و سفر رامیز مهدی‌یف، دبیر
شورای امنیت و رئیس نهاد ریاست جمهوری آذربایجان به تهران در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۲،
سفر شیخ‌الاسلام پاشازاده، رئیس اداره مسلمانان قفقاز به جمهوری اسلامی ایران و
دیدارهای متعدد و موثر وی و هیأت همراه در کشورمان در واپسین روزهای اردیبهشت ۱۳۹۲،
جلوه‌هایی از پویایی‌ها و اراده معطوف به گشودن گره‌ها در روابط طرفین بود، اراده‌ای
ک تحولات اخیر بارقه‌های امید برای تحقق آن‌را بیش از پیش افزایش داده است. آخرین
دیدارهای مقامات عالی دو کشور نیز مربوط به سفر آقای اوکتای اسداف رئیس مجلس ملی
جمهوری آذربایجان به مناسبت شرکت در مراسم تحلیف دکتر حسن روحانی ریاست جمهوری
اسلامی ایران بود که برگ دیگری از روابط دیپلماتیک طرفین را ورق زد. جدای از این‌که
در ماه‌های اخیر کمافی‌السابق رفت و آمدها در سطح معاونان وزرا در بین دو کشور در
جریان بوده است و می‌توان مدعی بود که در مجموع روابط دو کشور نسبت به گذشته گرم‌تر
شده است. در این بین جمهوری اسلامی ایران نیز بر کاربست مساعی خویش در جهت ارتقای
مناسبات، به ویژه در پی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در دو کشور، استوار است.
روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان با توجه به همسایگی و پیوندهای دو
کشور، از همان اوان استقلال جمهوری آذربایجان در پی فروپاشی شوروی، وجوه متنوع و
گسترده‌ای را دربرگرفت که یکی از مهم‌ترین بخش‌های آن حوزه تجارت بود. فراز و نشیب‌های
این رابطه و فاصله‌ی آن از سطح مطلوب همواره از دغدغه‌های علاقمندان روابط دو کشور
بوده است. به هر روی خوشبختانه ما در طول یک سال اخیر در حوزه تجارت در مقایسه با
زمان مشابه پیشین، یک رشد ۲۳ درصدی را شاهد بوده‌ایم و با عنایت به این‌که ما فروش
نفت به جمهوری آذربایجان نداریم، ارزش صادرات غیرنفتی جمهوری اسلامی ایران به این
کشور نزدیک به ششصد میلیون دلار است، که به منزله‌ی صادرات غیرنفتی یک رقم قابل
توجه است. البته این عدد شامل مبالغی که بابت سوآپ نفت و یا سرمایه‌گذاری در حوزه
گازی شاه‌دنیز و یا هزینه‌های ترانزیتی از جمهوری آذربایجان دریافت می‌کنیم نمی‌شود
که این قید نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
به هر حال شواهد حاکی از آن است که به
جرأت می‌توان مدعی بود که روابط دو کشور در ابعاد سیاسی و اقتصادی از گذشته بهتر
شده است. از دستاوردهای اخیر در روابط فیمابین می‌توان به برطرف ساختن پاره‌ای از
مشکلات پیش آمده در مرزهای دو کشور اشاره کرد. دیدارهایی که بین فرماندهان مرزبانی‌های
طرفین صورت گرفت و به ویژه سفر اخیر فرمانده مرزبانی جمهوری اسلامی، سردار حسین
ذوالفقاری، به باکو زمینه‌ساز آشتی مرزهای طرفین شد و اکنون قرار شده است که
مرزبانان دو کشور نسبت به یکدیگر سلام نظامی هم ادا کنند که این بالاترین نوع
احترام مرزی بین دو کشور است. خوشبختانه برخی از مشکلات گمرکی دو کشور در مرزها، که
اسباب زحمت اتباع طرفین بوده، نیز برطرف شده است.
تقویت روابط بین استان‌های
کشورمان با جمهوری آذربایجان در راستای به فعلیت رساندن بیشتر ظرفیت‌های همکاری
متقابل نیز از موارد مورد توجه بوده است که در این‌باره می‌توان به سفر آقای طاهایی،
استاندار وقت مازندران در اسفندماه ۱۳۹۱ به جمهوری آذربایجان اشاره کرد. به هر حال
می‌توان مدعی بود که در چندماه اخیر قدم‌های خوبی به ابتکار جمهوری اسلامی ایران در
جهت تعادل در روابط با جمهوری آذربایجان برداشته شده است هر چند که تا تحقق فضای
مطلوب فاصله وجود دارد. واقعیت انکارناشدنی وجود مشکلاتی است که در کماکان در روابط
بروز می‌یابند از جمله در حوزه فرهنگی، نظیر بحث نظامی و کتیبه‌هایی که تخریب کردند
یا بحث چوگان و یا زورخانه، واقعیاتی است که متاسفانه در رویکردهای طرف مقابل در
روابط رخ می‌نماید. البته در این بین اتفاقاتی نیز به وقوع پیوسته که می‌تواند موجب
توجه بیشتر آذربایجان به تقویت ارتباطات منطقه ای گردد. از جمله این‌که در جریان
انتخابات اخیر جمهوری آذربایجان غربی‌ها انتقادات زیادی علیه الهام علی‌یف طرح
کردند و بسیاری از آن‌ها و به ویژه برخی نهادهای حقوق بشری و دموکراتیک اروپایی
انتخابات ریاست جمهوری آذربایجان را زیر سئوال بردند. از سوی دیگر روسیه توجه
بیشتری به روابط با جمهوری آذربایجان معطوف کرد و این سیاست مصادف شد با رویکرد
غیرمداخله‌جویانه و هم‌افزایانه‌ی جمهوری اسلامی ایران در قبال مسایل داخلی جمهوری
آذربایجان، مسأله‌ای که به نظر می‌رسد سبب تجدید نظر باکو در رویکردهای منطقه‌گریزانه‌ی
این کشور شده و اهتمام دولت جمهوری آذربایجان به همگرایی منطقه‌ای را افزایش دهد.
تحول دیگری که در جریان انتخابات اخیر بروز کرد این بود که اسلامگراها در قالب
فعالیت‌های حزبی سیاسی حضور بیشتری در صحنه داشتند و رأی مسلمانان در عمل ارزشمند
ظاهر شد. افراد و احزابی که در انتخابات حضور داشتند سعی می‌کردند که از آرای
متدینین استفاده کنند. این‌که کاندیداها در مبارزات انتخاباتی از احادیث نبوی
استفاده می‌کردند نکته‌ای شایان توجه بود. جمیل حسنلی، مهم‌ترین رقیب الهام علی‌یف
در این انتخابات، هشت مرتبه احادیثی از امام صادق و امام باقر (علیهم‌السلام) در
رابطه با عدالت و یا حقوق بشر را مورد ارجاع قرار داد که نشان از ارتقای جایگاه
اسلام در ادبیات سیاسی و فرهنگی این کشور دارد. به هر روی با پایان یافتن انتخابات
ریاست‌جمهوری در جمهوری آذربایجان و انتخاب مجدد الهام علی‌یف به‌عنوان رئیس‌جمهور،
می‌توان پیش‌بینی کرد با توجه به قرابت‌های فرهنگی و دینی و جغرافیائی دو کشور،
مناسبات دو کشور در آینده مسیر مثبت خود را ادامه داده و دوستی بین دو کشور پایدار
و مستحکم خواهد ماند.
از سوی دیگر چند ماه قبل، تغییر دولت در ایران و پیروزی آقای دکتر حسن روحانی در
انتخابات ریاست‌جمهوری در رسانه‌ها و افکار عمومی جمهوری آذربایجان مورد استقبال
قرار گرفت و اظهارات رئیس‌جمهور جدید ایران، به مثابه یک سیاستمدار مجرب و دارای
سابقه در عرصه روابط بین‌الملل، نویدبخش توسعه مناسبات با کشورهای همسایه از جمله
جمهوری آذربایجان بود.
اولویتهای سیاست خارجی آقای روحانی و توجه ایشان به کشورهای همسایه و حضور مؤثر
در عرصه منطقه برای تقویت ثبات و امنیت، امید به تحول در رویکرد سیاست خارجی ایران
نسبت به جمهوری آذربایجان را بیشتر کرد.
الهام علی‌یف، رئیس‌جمهور آذربایجان جزو نخستین سران کشورهای همسایه بود که انتخاب
آقای روحانی به مقام ریاست‌جمهوری ایران را تبریک گفت و رئیس مجلس ملی جمهوری
آذربایجان به منزله‌ی شخص دوم کشور، برای شرکت
در مراسم تحلیف به ایران اعزام شد.
انتصاب آقای دکتر ظریف به‌عنوان رئیس دستگاه دیپلماسی و تاکید وی بر اولویت تقویت
روابط با همسایگان، نیز فرصت مناسبی برای ایجاد تحولات مثبت در روابط تهران - باکو
ایجاد کرد و تقویت دوستی ایران و جمهوری آذربایجان در آینده مورد توجه کارشناسان دو
کشور قرار گرفت.
این تحولات در زمانی رخ داد که در ماه‌های گذشته به دلیل سفرهای متقابل مقامات ارشد
دو کشور، نگاه واقعی‌تری به مسائل پیدا شده و توجه به ضرورت حل مشکلات و تقویت
دوستی‌ها نه فقط در سطح رسمی بلکه در حوزه‌های غیر رسمی و رسانه‌ای نیز مشاهده
می‌شود.
طرفین به این جمع‌بندی رسیده‌اند که توسعه مناسبات فیمابین نه تنها می‌تواند منافع
ملی دو کشور را تامین کند بلکه امنیت منطقه‌ای را نیز ارتقاء خواهد داد. دو کشور
دارای ظرفیت‌های موثری هستند که در صورت بهره‌گیری از آن‌ها، دو کشور می‌توانند به
شرکای راهبردی تبدیل شوند. باکو به آگاهی از نقش و جایگاه تهران در منطقه از حضور
فعال ایران در حل‌وفصل مناقشه قره‌باغ استقبال کرده و آن‌را به نفع استقرار صلح و
امنیت در منطقه و حراست از تمامیت ارضی خود می‌داند. جمهوری اسلامی ایران نیز
جمهوری آذربایجان را کشوری مهم در منطقه و دریچه‌ای به سوی قفقاز تلقی می‌کند و در
حوزه‌های تجاری، ترانزیت و انرژی با توجه به مرزهای زمینی و دریائی مشترک، علاقمند
به تحکیم مناسبات خود با باکو می‌باشد.
با توجه به این وضعیت می‌توان امیدوار بود که روابط جمهوری آذربایجان و جمهوری
اسلامی ایران پس از انتخابات‌های ریاست‌جمهوری، با توجه به وجود مشترکات کم‌نظیر
تاریخی، فرهنگی و مذهبی، اهمیت ویژه خود را حفظ کرده و مناسبات دو کشور بتواند به
الگوئی برای دیگر کشورها تبدیل شود.
منبع: همشهری دیپلماتیک، شماره ۷۷، آبان‌ماه ۱۳۹۲، ص 39-38
محسن پاک آیین سفیر فوق العاده و تام الاختیار جمهوری اسلامی ایران در جمهوری
آذربایجان
مناسبات تهران و باکو با توجه به تغییر دولت در دو کشور
